थोडे शङ्ख नि शिम्पले…

मागच्या महिन्यात एका कॉन्फरन्सला (मराठी प्रतिशब्द?) गेले होते. “जेट” या उपक्रमाअंतर्गत कुमामोतोमध्ये सहाय्यक इंग्रजी शिक्षक म्हणून काम करणा-यांसाठी ही कॉन्फरन्स होती. ह्या निमित्ताने विविध देशांच्या, भाषांच्या, वयांच्या पण एकच काम करणा-या अनेक लोकांना भेटण्याचा योग आला.
दुस-या महायुद्धानंतर जपानने जगासाठी आपले दरवाजे बंद केले होते. आता स्वयंपूर्ण राष्ट्र म्हणून जन्माला आल्यावर जपान जगासाठी खुला झाला आहे. ह्याचाच एक भाग म्हणून गेल्या २० वर्षांपासून जपानी परराष्ट्र खात्यातर्फे जेट नावाचा एक उपक्रम देशोदेशी राबवला जातो. भारतातून यंदा माझ्यासारख्या ९ जणांची निवड झाली होती. जगाशी व्यवहार करताना जपानला येणारी मोठ्ठी अडचण म्हणजे भाषेची. भारतात इंग्रजी ही परभाषा (foreign language) नसून दुसरी भाषा (second language) आहे. पण आजही जपानमध्ये चाळीशीपुढची पिढी इंग्रजी अजिबात वाचू किंवा बोलू शकत नाही. टोकियोसारख्या मोठया शहरात परिस्थिती बरी असेल कदाचित पण इथे ग्रामीण भागात मात्र प्रश्न बिकट आहे. म्हणूनच जपानी शाळांतून विद्यार्थ्यांना इंग्रजीची आणि त्याचबरोबर आपापल्या देशाची ओळख करून देणे हे माझ्यासारख्या जेट शिक्षकांचे काम आहे.
बरंच विषयांतर झालं. तर ह्या कॉन्फरन्समध्ये प्रत्यक्ष शिकवण्यापलिकडे जावून ब-याच विषयांची चर्चा झाली. त्यापैकीच एक म्हणजे जपानी लोकांशी संवाद कसा साधावा हा होय. त्यासाठी जपानी लोकांमध्ये वावरताना, त्यांच्याशी बोलताना परदेशी लोकांना खटकणा-या गोष्टी कोणत्या ह्याचा एक सर्व्हे (मराठी प्रतिशब्द?) घेण्यात आला.
मला खटकणारी गोष्ट म्हणजे जपानी माणसे बोलताना कधीच नजरेला नजर देत नाहीत त्यामुळे आपण एकटे स्वतःशीच बोलत आहोत की काय असं मला सारखं वाटत रहातं.
पण आश्चर्याची गोष्ट अशी की पश्चिमेकडून आलेल्या ब-याच लोकांना “तुम्ही चॉपस्टिक्स किती छान वापरू शकता” असं जपानी लोकांकडून होणारं कौतुक खटकत होतं.
आता जपानी लोकांकडून होणा-या कौतुकाने वैतागून जायचं काय कारण आहे? हे लोक स्वतःला फारच शहाणे समजतात असा समज करून घेऊन मी ती गोष्ट तिथेच सोडून दिली. पण नंतर निवांतपणे बसून विचार केल्यावर मला सापडलेली ही काही कारणं.
१. जपानमध्ये साधारणपणे ६ महिने किंवा त्याहून अधिक काळ रहिल्यानंतर चॉपस्टिक्स वापरता येणे ही काही फार मोठी गोष्ट रहात नाही. चॉपस्टिक मॅनर्स (मराठी प्रतिशब्द?) कठीण असतील कदाचित (सगळ्या जपान्यांना तरी माहीत असतील की नाही कुणास ठाऊक!) पण चॉपस्टिक्स वापरून जेवणे हे एवढं कठीण नक्कीच नाही. थोडयाशा सरावाने कुणालाही ते सहज जमू शकतं. मग त्याचं कौतुक होणं म्हणजे जरा अतिच! एक मुलगा म्हणाला,” हे म्हणजे तुम्ही किती छान चालू शकता” असं म्हणण्यासारखंच आहे!
२. दुसरं कारण थोडंसं मानसिक आहे. “तुम्ही चॉपस्टिक्स किती छान वापरता” अशी दाद देताना त्यापाठीमागे “तुम्ही जपानी नसूनसुद्धा” हे अध्याहृत असतं. ह्याचाच अर्थ तो कौतुक करणारा माणूस प्रत्यक्षात तुम्हाला परका समजत आहे असा काही जणांचा समज होऊ शकतो. जपानी मनात (आणि भाषेतही) आजुबाजूच्या जगाची “उचिवा” (आपली माणसं) आणि “सोतोवा” (परकी माणसं) अशा दोन गटात आपोआपच विभागणी होत असावी. परक्या देशात घर करून रहाणा-या प्रत्येकाला त्या देशातल्या लोकांनी आपल्याला घरच्यासारखं वागवावं असंच वाटत असतं. मग आपल्या माणसाचं आपण अशा साध्यासाध्या गोष्टींसाठी कौतुक करतो का?
चॉपस्टिक्स नाही पण जपानी बोलण्याच्या बाबतीतला माझा अनुभव ह्या वैताग्या मंडळींसारखाच आहे. तुम्ही साधं आपलं नाव जरी जपानीत सांगितलंत तरी इथली लोकं तुमची तोंडभर स्तुती करतील. मला पहिल्यापहिल्यांदा उगीचच आपण फार ग्रेट वगैरे आहोत असं वाटायचं. नंतरनंतर मात्र अगदीच वैताग नाही तरी “अरे हे काय चाललंय?” असे भाव माझ्या चेह-यावर नक्कीच उमटले असतील.
पण आजुबाजूच्या लोकांना थोडंच बदलता येतं? म्हणून मग आता मी माझा दृष्टिकोनच बदलला आहे.
अशी दाद देणे हा जपानी औपचारिकपणाचाच एक भाग असावा. शहाण्याने त्यातून फार काही अर्थ काढण्याच्या फंदात पडू नये हे बरं. संभाषणाची सुरुवात करणे एवढाच मर्य़ादित हेतू त्यात असावा. ह्यालाच जपानीत “आइसात्सु” असं म्हणतात. हवापाण्याच्या गप्पांऐवजी कौतुक एवढाच काय तो फरक.आता कुणीही मला मी कशी छान जपानी बोलते हे सांगितल्यावर मला आनंदच होतो. मी खरंच जपानी चांगलं बोलते म्हणून नाही तर कुणालातरी माझ्याशी गप्पा माराव्याशा वाटताहेत म्हणून!