पाहते तर योशिदासान करंगळीएवढया, He-manच्या तलवारीसारख्या दिसणा-या स्टीलच्या आयुधाने मला टोचत होत्या. पाहिलं तर आजूबाजूच्या लोकांनीही किमोनोत दडवलेल्या पाकिटातून आपापल्या तलवारी बाहेर काढल्या होत्या. मंडळी ती मिठाई नाजूकपणे तलवारीने कापून, तिलाच टोचून खात होती. हातातोंडाच्या लढाईला आम्ही तलवार वापरत नाही असं त्यांना सांगावसं वाटलं. पण चहा मिळाल्यावर बोलू म्हणून गप्प बसले. पण बाकी काहीही म्हणा मिठाई दिसायला आणि असायला भलती़च ग्वाssड होती.










आम्ही मिठाई खात असतानाच एक तरूण मुलगी खोलीत आली आणि चहा करायला लागली. यंत्राचं बटण दाबावं तशा तिच्या स्लो-मोशनमधे शिस्तबद्ध हालचाली सुरु झाल्या. प्रथम एका लाल सिल्कच्या कापडाची त्रिकोणी घडी करून चहाचे वाडगे आणि पळी पुसली, वाडग्यात मापाने माच्चाची हिरवी पावडर घातली, काळ्या चिनीमातीच्या बोन्साई रांजणातलं गरम पाणी बांबूच्या पळीने त्या वाडग्यात ओतलं आणि लाकडी चासेनने अंडं फेटावं तसाच पण हळुवारपणे चहा फेटला. तयार झालेला चहाचा वाडगा घड्याळाच्या दिशेने तीन वेळा फिरवला आणि बाजूला ठेऊन दिला. त्याबरोब्बर आज्जी उठल्या आणि तो वाडगा घेऊन पाहुण्यांकडे गेल्या. पाहुण्यांनी तो तीन वेळा आपल्याकडे फिरवून घेतला आणि त्या वाडग्यावरची नक्षी पाहून धन्य झाल्यासारखं दाखवलं. बोलक्या काकूंनी सगळ्यांच्या वतीने वाडगा आवडल्याचं सांगितलं. त्याबरोब्बर आज्जीची वाडगा कोण, कुठला, सध्याच्या ऋतूला तो कसा चांगला आहे ह्याविषयीची कॉमेंट्री सुरु झाली. वास्तविक मी जपानमधेच ह्याच्यापेक्षा कित्तीतरी सुंदर वाडगे पाहिले आहेत. त्या काळ्या वाडग्यात एवढं पाहण्यासारखं काय होतं ते त्या झेनलाच ठाऊक! सगळ्यात शेवटी माझ्यापर्यंत चहा पोचला. तो लहान बाळांच्या फॅरेक्स एवढा घट्ट आणि फेसाळ होता. चव कडुलिंबाच्या रसासारखी होती. लहानपणी चहाच्या आधी क्रीमचं बिस्किट खाल्लं की आई “आता चहा काय गोड लागणार!” असं म्हणायची. आणि इथे नेमकं तेच तत्त्व वापरून चहा पद्धतशीरपणे कडू लागवण्यात आला होता. सगळेजण वाडगा तोंडाला लावून सुर्रकन तो घट्ट चहा शोषून घेत होते. एवढी एकच गोष्ट मात्र मला चांगली जमली. चहा पिऊन झाल्यावर आलेल्या हिरव्या मिशा आणि आपापल्या कपाची उष्टावलेली कड ओल्या टिश्यूने पुसून तो वाडगा परत तीन वेळा फिरवून आज्जींकडे परत दिला. चहा करणा-या काकूंनी मग हळूहळू एक एक करून कप विसळले, चहाची भांडी विसळली, पुसली आणि एकदाचे नमस्कार चमत्कार झाल्यावर आम्ही निघायला मोकळे झालो. इथे एका परिच्छेदात आटपलेली सेरेमनी प्रत्यक्षात मात्र तासभर चालू होती. एक तास वज्रासनात बसून पाय जड होऊन दुखण्याच्या पलिकडे गेले होते. आयुष्यात पहिल्यांदाच “चहा नको पण सेरेमनी आवर” असा मी आपल्या देवाचा धावा केला।



चहा पिण्यासारखा साधा आनंद एवढा अगम्य का वाटावा? का तो सोपा झाला तर त्यातली मजा निघून जाईल? टी सेरेमनी करण्यामागे “इचि गो इचि ए” (一期一会) अशी संकल्पना आहे. म्हणजेच आयुष्यातली प्रत्येक गाठभेट ही एकमेवच असल्याने तिचा प्रत्येक क्षण अनुभवण्यासाठी हा टी सेरेमनीचा खटाटोप. बरोबरच आहे. असा अखंड वज्रासनात बसवून, न बोलता, कडू चहा प्यायला दिला तर ती भेट ही शेवटचीच ठरेल ह्यात काय शंका?

चहाचा मार्ग वगैरे म्हटलं की मला लगेच आठवतो आमचा कॉलेजचा दीक्षित रोड. ’चायला’ ही शिवी न रहाता देणा-याला आणि घेणा-यालाही आनंद वाटावा अशी जागा म्हणजे तो चहावाला. आम्हाला ही टपरी म्हणजे कॉलेजचंच एक extension वाटायची. आमच्या टी. वायच्या वर्गात मोजून नऊ टाळकी होती. तास संपला की चर्चा, मस्करी सगळं फुल्याफुल्यांच्या गाळलेल्या जागा भरून वर्गातून टपरीवर पुढे चालू होई. एकदा तर पावसाळ्यात शेक्सपिअर शिकताना “अत्ता चहा हवा होता बुवा!” असं कुणीतरी म्हणालं तेव्हा कॉलेजच्या आणि टपरीच्या इतिहासात कदाचित पहिल्यांदाच तो चहा टपरी ओलांडून वर्गात आला होता. आणि मग तेव्हापासून आम्ही Tea.Y.B.A. म्हणून ओळखले जायला लागलो. तिथे टपरीवर खिदळणे, गाडयांचे हॉर्न, चहावाल्याने पळीने केलेली ठोकठो्क ह्या सगळ्या गदारोळात चर्चा, रोमान्स, भांडणं, मांडवली, अभ्यास हे सगळं व्यवस्थित चालू असायचं. जप्त झालेली आय. डी., प्रेमभंग सारखी चहाच्या कपातली वादळंही चहानेच थंड व्हायची आणि केट्या सुटल्याचे, थापा पचल्याचे आनंदही चहानेच साजरे केले जायचे. दुःखाचा किंवा आनंदाचाही जास्त बाऊ न करता “कटिंग”वरच ठेवायची फिलॉसोफी त्या टपरीवरच्या चहाने शिकवली. मला खात्री आहे की जपानी टी सेरेमनीतसुद्धा नियमांच्या ऐवजी थोडया दिलखुलास गप्पा असत्या तर तो कडू चहाही नक्कीच गोड झाला असता. आणि ह्या एकमेव भेटीनेच पुढल्या भेटीची ओढ लावली असती.

निःशब्दपणे हिरव्या चहाचा एकेक घोट घेताना त्या चहातून आजुबाजूचा निसर्ग आपलाच एक भाग असल्याची सुखद जाणीव झेनला होते। आणि मला चहापत्तीच्या कडवटपणातून, आल्याच्या तिखटपणातून आणि दूधसाखरेच्या गोडव्यातून अगदी जिवलग मित्राला भेटल्याचं, मनसोक्त गप्पा मारल्याचं समाधान मिळतं. कुणाचं सुख कशात असेल हे सांगता येत नाही. पण म्हणतात नां “सर्व देव नमस्कारम्, केशवम् प्रतिगच्छति” तसेच चहाचे कोणतेही मार्ग शेवटी आनंदाच्याच वाटेला जाऊन मिळतात हेच खरं.

जपानविषयी मला अगदी लहानपणापासूनच आपुलकी वाटत आली आहे ती चहामुळे. योगायोगाने इथेही चहाला “चा” असंच म्हणतात. कॉफी ही जरी चहाचीच श्रीमंत घरात दिलेली बहिण असली तरी चहा मात्र पहिल्यापासूनच कांदेपोहे, बटर, केक, भजी, खारी बिस्कुट ह्या सर्वांना जोडणारा; चांदीच्या किटलीत आणि मातीच्या कुल्हडमधेही “ठेविले अनंते” म्हणत सुखेनैव रहाणारा मध्यमवर्गीयच आहे असं मला नेहमी वाटतं. जपानमधे मिळणारे ओचा (green tea), ऊलॉंगटी, मुगीचा, हर्बल टी असे अनेक आचरट प्रकार मी केवळ ते चहा आहेत म्हणून सहन करते. पण अजूनही जगप्रसिद्ध टी सेरेमनी बघण्याचा योग काही आला नव्हता.
एकदा मी तसं योशिदासानना बोलून दाखवलं. योशिदासान म्हणजे जपानमधल्या माझ्या सबकुछ. इतक्या की आई त्यांना “यशोदा” सानच म्हणते. मला स्वतःला त्या छोटया केसांचा, शर्टपॅंट घालणारा, मेकअप करणारा देवच आहेत की काय असं वाटतं. कारण मी त्यांना काहीही म्हटलं की त्या तथास्तु म्हणून इच्छा लगेच पूर्ण करतात. त्यातून टी सेरेमनी म्हणजे योशिदासानचं होमपिच. बारा गावचं पाणी प्यावं तसा त्यांनी बाराशे सेरेमनीचा चहा प्यायला असेल. त्यामुळे लगेचच पुढच्या वीकांताला जपानी टी सेरेमनी पहायला त्या मला घेऊन गेल्या.
त्यादिवशी बसलेल्या धक्क्यांची सुरुवात योशिदासानला भेटल्या क्षणापासून झाली. आपली "मेहेबूबा मेहेबूबा" वाली हेलन जर अंगभर साडी, खांद्यावर पदर, आंबाडयात गजरा, कपाळावर कुंकू अशा अवतारात उभी राहिली तर साक्षात सलमानसुद्धा जसा तिला ओळखणार नाही तसं मी त्यांना ओळखलंच नाही. गुलाबी रंगाचा चेरीच्या पाकळयांचं डिझाइन असलेला किमोनो, त्यावर जांभळ्या रंगाचा चापूनचोपून बसवलेला दप्तरासारखा ओबी, त्यांच्या गोल चेह-याच्या परिघावर शिस्तीत बसलेले केस, आणि चेह-यावर पडलेलं किमोनोचं गुलाबी प्रतिबिंब…फेब्रुवारीतच पाहिला की मी वसंत!
टी सेरेमनीचं स्पेलिंग सोडल्यास आमची पाटी कोरी होती. त्यामुळे गाडीतून जाताना योशिदासानी 'धावतं'वर्णन केलं. एरवी जपानात जो हिरवा “ओचा” पितात त्याहून अधिक पौष्टिक “माच्चा” नावाचा चहा टी सेरेमनीला पितात. चहाला जमलेल्या मंडळींच्या सम्मेलनाला “चाजी” किंवा “ओचाकाई” असं म्हणतात तर प्रत्यक्षात चहा करण्याच्या कलेला “सादो” (茶道) असं म्हणतात. ह्या दोन्ही चित्रांचा अर्थ अनुक्रमे 'चहा'आणि 'मार्ग'असा आहे. चहा पिण्यातून जे पावित्र्य, साधेपणा, शांतता मिळते तोच जगण्याचा मार्ग आहे असं कदाचित ह्यातून झेन धर्माला सांगायचं असावं. आपण जसा चहा करतो, टाकतो किंवा ठेवतो तसंच जपानीत “ओचा तातेरु” (お茶 立てる) असं म्हणतात. ’'तातेरु' म्हणजे 'उभा करणे'. यजमानांनी उभा केलेला चहा पाहुण्यांनी वज्रासनात बसून प्यायचा की झाली टी सेरेमनी! हाय काय आणि नाय काय!
पण प्रत्यक्षात चहाचा मार्ग भलताच वळणादार होता. ही टी सेरेमनी आतापर्यंत फक्त गुळगुळीत मासिकातच पाहिलेल्या भव्य हॉटेलच्या एका हॉलमधे होती. त्या झुळझुळीत सिल्कच्या जगात आमचं कॉटन उगीचच लक्ष वेधून घेत होतं. आत शिरलो तर दारातंच घोळका करून लोक काहीतरी पहात होते. बघितलं तर एका कागदावर ब्रशने एक मोठ्ठं शून्य काढलेलं होतं. आणि ते बघून सगळे “सुगोई (सही)” “उत्सुकुशिइ (सुंदर)” असं म्हणत होती. “अरे हे तर नुसतंच शून्य आहे!” नागडया राजाच्या गोष्टीतल्या लहान मुलाच्या निरागसतेने मी म्ह्टलं. तर आजूबाजूच्या बायका फिस्सकन हसल्या. आणि योशिदासाननी माझ्याकडे “म्हणून मी तुला कुठे नेत नाही!” असं बघितलं. दहा डिक्शन-या सरसावल्या पण कुणालाही अर्थ सांगता आला नाही. चहा हे जपान्यांसाठी निसर्गाशी किंवा स्वतःशीच तादात्म पावण्याचं एक साधन आहे. टी सेरेमनीतून मिळणा-या पूर्णत्वाचं शून्य हे प्रतीक असावं असा मी अंदाज केला।












ते चित्र धरून त्या खोलीत तातामी चटया, चहाचं सामान, एका कोप-यात अगम्य जपानी कॅलिग्राफीमधे लिहिलेला तक्ता, एक आजी आणि शांतता एवढंच होतं.त्या आजीनी सगळ्या पाहुण्यांना बसायला सांगितलं. बसण्याची जागा मनाप्रमाणे नव्हे तर मानाप्रमाणे ठरवली जाते. त्यामुळे मी इतर सगळे बसल्यावर वज्रासनात बसले. आणि सेरेमनी सुरु झाली.












काय मजा आहे बघा! आपल्याकडचा गप्पिष्ट चहा जपानात जाऊन एकदम गप्पगप्प होतो इथे यजमानांच्या वतीने त्या आजी आणि पाहुण्यांच्या वतीने आमच्यातल्याच एक अनुभवी काकू एवढी दोनच माणसं एकमेकांशी बोलत होती. गप्पादेखील आभारप्रदर्शन, हवापाणी आणि चहा ह्याच्या पलिकडे जात नव्हत्या. बाकीचे लोक गंभीर चेहरा करून माना डोलवत होते. चहाचा पत्ताच नव्हता.
एवढयात खोलीचा दरवाजा उघडला आणि बदामी हलव्यासारखी दिसणारी गुलाबी मिठाई आली. ती खायला जाणार एवढयात...काहीतरी टोचलं…

वाचकांसाठी सूचना: प्रस्तुत लेख हा भावनेच्या भरतीच्या काळात लिहिलेला आहे. त्यामुळे त्या भावना वाचकांच्या अंगावर आदळून वाचक भिजण्याची शक्यता आहे. कृपया रेनकोट घालून लेख वाचावा.

त्यादिवशी खूप दिवसांनी त्याला फोन केला तर त्याच्या कॉलर टयूनमधून नेहमीसारखाच रेहमान भेटला. युवराज चित्रपटातलं मनमोहिनी हे गाणं!

“लट उलझी सुलझा जा बालम…
माथे की बिंदिया बिखर गयी है…
अपने हाथ सजा जा बलमा”

अरेच्चा ही चीज ओळखीची असूनही अनोळखी का बरं वाटते आहे? भीमपलासच्या कोमल ग नी ची जादू असावी का? का रेहमानच्या पॉपचा परिणाम आहे? काही कळत नव्हतं. बसमध्ये, शाळेत, जेवताना सारखं मागे कुठेतरी हेच गाणं वाजत होतं. आणि मग एकदम चमकून गेलं! रेहमानने मूळ चीजेतून चक्क एक ऒळच गाळली आहे!
“लट उलझी सुलझा जा बालमा,
हाथ में मेरे मेहेंदी लगी है,
माथे पे बिंदिया बिखर गयी है,
अपने हाथ सजा जा बालमा!”
मग रेहमानच्या सिंथसाईझरच्या सुरांचं बोट धरून ऍलिससारखी थेट माझ्या लहानपणीच्या वंडरलॅंड्ला जाऊन आले.

पहिल्यांदा आठवला तो व्यास बाईंचा गाण्याचा क्लास. त्याला गाण्याचा क्लास का म्हणायचं हेच आधी मला कळायचं नाही. कारण ते तर एक छान गाणारं घरच होतं. बाबांबरोबर पहिल्यांदा मी तिथे गेले तेव्हा बाहेर हा चपलांचा खच पडला होता. “बाबा, एवढया लोकांसमोर मी काय गाणार? आपण घरी जाऊयात.” असं मी म्हटल्यावर बाबा म्हणाले होते, “ अगं देवळाबाहेर पण ब-याच चपला असतात. म्हणून काय माणसं देवळात जात नाहीत का?” तेव्हापासून आजपर्यंत मला गाणं म्हटलं, ऐकलं, गुणगुणलं की देवळात आल्याचाच भास होतो.

शेवटी हो नाही करत करत आत पाय ठेवला. आजूबाजूला बघण्याची तर हिंमतच होत नव्हती. अलगद जाऊन समोर पाठमो-या बसलेल्या लोकांच्यात गुपचुप मिसळून जावं असं वाटत असतानाच एकदम सगळं शांत झालं. आणि आतापर्यंत दिसणा-या पाठींचे चेहरे होऊन वीसएक डोळे माझ्याकडे बघून लुकलुकायला लागले. तेवढयात लांबून एक आवाज म्हणाला, “ सरगम म्हणून दाखव पाहू!” पेटीच्या सुरात सूर लपवत म्हटलं एकदाचं सरगम. त्याबरोबर तो आवाज बाबांना म्हणाला, “चला आता तुम्ही बाहेर बसा. एका तासाने गाणं संपलं की पुढचं बोलूयात.” अशाप्रकारे फारसं नाट्यमय काहीही न घडता आमच्या गळ्यावर सुरेलपणाचं शिक्कामोर्तब झालं. आणि मग आठवड्यातून दोन दिवस डोक्याबरोबरच गळाही चालता व्हायला लागला.

क्लासमधे अगदी नवीन नवीन असताना मी सगळ्यात मागे, कधीही पळून जाता येईल किंवा चपलांच्या ढिगातून चपला लवकर मिळतील अशा मोक्याच्या ठिकाणी बसायचे. पण एक दिवस पहिल्या फळीतल्या काही लोकांच्या अनुपस्थितीमुळे बाईंनीच मला पुढे बसायला बोलावलं. गृहपाठ, परिक्षा, मार्कं, प्रश्न ही भानगड नसल्यामुळे मीही लगेच पुढे गेले. आणि मग एवढे दिवस लांबून बघितलेला व्यासबाईंचा चेहरा एकदम झूम इन केल्यासारखा जवळ आला. आतापर्यंत बाईंच्या आवाजाशी माझी ओळख होती. पण आता त्यांच्या गालावरच्या खळीशी, मधेच लखकन चमकणा-या खड्याच्या चमकीशी, लता मंगेशकरांसारख्या लांब पण पातळ वेणीशी हळूहळू ओळख व्हायला लागली.

बाईंच्या डाव्या हाताच्या बोटात सोन्याची अंगठी होती. गाणं शिकवत असताना बाई पेटी तर वाजवतंच पण पेटीच्या भात्यावर अंगठीवाल्या हाताने ताल देत. कुणी बेसूर होत असेल तर पेटीवरचा उजवा हात जोरात चाले आणि बेताल होत असेल तर भात्यावरचा डावा हात जोरजोरात ताल देऊ लागे. आमच्या घरी पेटी आणल्यावर मी बाईंची नक्कल करत तसंच भात्यावर ताल देत एक गाणं वाजवलं तर कुणीतरी म्हणालं, “व्वा! पेटीवर तबला चांगला वाजवतेस तू!”

मग एक दिवस बिहागातली ही चीज शिकले. बिहाग शिकले तेव्हा त्यातल्या शुद्ध-ती्व्र मध्यमाच्या लपाछपीतून तयार होणारा तरल, अवखळ शृंगार कळण्याचं माझं वय नव्हतं. आता मात्र त्या सुरेल धुक्यामागे लपलेली प्रेयसीची आर्जवं, तगमग अस्पष्ट दिसते आणि शब्दांचं चित्र होतं.
“लट उलझी सुलझा जा बालमा,
हाथ में मेरे मेहेंदी लगी है,
माथे पे बिंदिया बिखर गयी है,
अपने हाथ सजा जा बालमा!”
सोळा शृंगार करून प्रियकराची वाट पहाणारी कुणी यौवना. पण ज्याच्यासाठी हे सगळं करायचं तो मात्र कुठेतरी दूर. मग तिचे मेंदीने भरलेले हात तिच्या मदतीला येतात. ती मनातच त्याला म्हणत्येय, “ह्या बटा बघ नां कशा गुंतून बसल्यात….आणि त्यातच ही बिंदी पण विस्कटली आहे…पण ह्या मेंदीने माझे हात बांधले आहेत रे… आता तूच ये आणि आपल्या हातांनी नीट करून जा”…एवढंच. ह्या चीजेत शृंगारिक असं काहीच नाही. पण शृंगार मुळी शब्दांत नसतोच. तो असतो मनात. गाण्याच्या दोन ऒळींच्यामधे फक्त आपलाच असा एक गाव असतो. सूर काय किंवा शब्द काय. ते आपले एखाद्या will-o-the-wisp सारखे आपल्याला फक्त त्या आपल्याच गावात घेऊन जातात एवढंच. म्हणूनच षड्जाला स्पर्श न करता अव्यक्तच रहाणारा “लट उलझी” मधला शृंगार मला खूप आवडतो.

ही चीज ऐकली की आणखी एक आठवण झाल्याशिवाय रहात नाही. ती म्हणजे मेंदीची. मेंदीचे तयार कोन मिळत नव्हते तेव्हापासून मी मेंदी लावत आलिये. किंबहुना मेंदी प्रत्यक्ष हातांवर लागेपर्यंतच्या सगळ्याच गोष्टी माझ्यासाठी एक सोहळा होत्या. हिरव्या भुरभुरीत मेंदीचा रानटी वास, त्यात चहाचं लालभडक आधण मिसळलं जात असताना हळूहळू गडद होत जाणारा तिचा रंग, मऊशार पोत, निलगिरीचा उग्र वास हे सगळं मला काल केल्यासारखं आठवतंय. मला मेंदी लावायची जरी प्रचंड हौस असली तरी ती लावण्याचं कसब मात्र माझ्याकडे नाही. ब-याचदा पुस्तकात पाहून काढायला घेतलेल्या मेंदीची परिणिती वैतागून मेंदी हातांवर फासण्यात होत असे.

मग आमच्या शेजारच्या मारवाडी कुटुंबातल्या बायड्यांना माझी दया येऊन शनिवारी रात्री तिचं काम आटपल्यावर मेंदी लावून देण्याचं आश्वासन देई. मग तो दिवस संपण्याची वाट पहाताना, ती विसरणार तर नाही नां म्हणून तिच्या अवतीभवती घुटमळताना वाटणारी बालसुलभ उत्सुकता, अपेक्षा, आनंद असे अनेक भाव मेंदी म्हटलं की आजही माझ्या मनात दाटून येतात. मेंदी लावताना कोनातून एका तालात झरणा-या, आपसूक एका सुबक आकृतीत पडणा-या ओल्या रेषा पहातंच रहाव्यात असं वाटे. कदाचित माझ्या उनाड स्वभावात नसलेला आखीवरेखीवपणा तात्पुरता का होईना पण मेंदीच्या रेषांतून माझ्या हातात आल्याचं समाधान मला तेव्हा मिळत असावं. माझ्या हातावर मेंदी “पुरे आता” इतकी रंगते. त्यामुळे माझे हात बघून कुणीतरी, “सासरी लाड होणार तुझे” असं थट्टेने म्हणालं होतं. पण मेंदी रंगल्याच्या आनंदापलिकडे दुसरा कसलाच विचार यायला तेव्हा मनात जागाच नव्हती.

आईकडून मुद्दाम मागवलेला मेंदीचा कोन इथे कित्तीतरी दिवस फ्रिजमध्ये तसाच पडून आहे. त्यातली मेंदी कोरडी झाली असली तरी मेंदीशी जोडलेल्या आठवणी मात्र अजून ओल्याच आहेत.
गुलजारच्याच शब्दांत सांगायचं तर…
“इकबार वक्त से लम्हा गिरा कहीं,
वहां दास्तां मिली, लम्हा कही नहीं”
रेमान ने त्याच्या गाण्यातून वगळलेल्या ओळीच्या माझ्यापुरत्या आता आठवणी झाल्या आहेत। मनमोहिनी ऐकताना त्या नसलेल्या ओळीची जागा ह्या आठवणी घेतात आणि गाणं पूर्ण होतं.

;;